Hai dự án bô xít và chuyện 'chưa đỗ ông Nghè đã đe hàng Tổng'

TKV và Bộ Công thương đã nhanh chóng lên tiếng khẳng định việc bùn đỏ tràn ở Tân Rai ngày 8.10 là sự cố "sạt lở một chút" đê ngăn hồ thải nhà máy tuyển quặng bô xit thuộc Tổ hợp Bô xit - Nhôm Lâm Đồng, làm tràn bùn của quặng đất đỏ nhưng không độc hại, chứ không phải hồ bùn đỏ của nhà máy alumin...

Dù vậy, sự việc đã phần nào gợi lại những tranh cãi liên tục chưa có hồi kết xung quanh 2 dự án bô xít nổi tiếng này.

Cùng với Nhân Cơ, dự án bô xít Tân Rai cũng do Tập đoàn Than và khoáng sản Việt Nam (TKV) làm chủ đầu tư, vừa tiến hành vừa gây tranh cãi; chưa thấy đồng lợi nhuận nào đã cảnh báo lỗ kéo dài và chục năm sau mới hồi vốn nếu thị trường khả quan; đòi ưu đãi phí, thuế môi trường... 

Tất cả diễn biến đó của hai dự án bô xít chẳng khác nào kiểu "chưa đỗ ông Nghè đã đe hàng Tổng".

Dự án nào chẳng lỗ... lúc đầu

Ngày 17.5.2014, tại cuộc họp với Ủy ban Thường vụ Quốc hội, đại diện hai bộ Công Thương và Khoa học - Công nghệ cùng Ủy ban Kinh tế đã báo cáo giám sát về hiệu quả kinh tế - xã hội gắn với an ninh - quốc phòng của hai dự án bô xít.

Phó thủ tướng Hoàng Trung Hải và các quan chức Bộ Công thương, Bộ Khoa học - công nghệ đều đưa ra nhiều kết quả báo cáo, khảo sát chứng minh 2 dự án bô xit Tân Rai và Nhân Cơ sẽ có hiệu quả trong tương lai.

Báo cáo kết quả giám sát do Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế Nguyễn Văn Giàu trình bày gần như cho hướng nhìn ngược lại, rằng các dự án này ẩn chứa nhiều rủi ro, đáng lo về chất lượng thiết bị, năng lực làm chủ công nghệ và khả năng vận hành, xử lý sự cố kỹ thuật phát sinh.

Cụ thể, tổng mức đầu tư (có sự hỗ trợ của chính phủ) đã tăng khá lớn so với dự toán ban đầu. Theo báo cáo ngày 19.2.2014 của TKV, cả hai dự án nhà máy alumin Tân Rai và Nhân Cơ đều phải tăng tổng mức đầu tư. Với Tân Rai tăng 3.890 tỉ, Nhân Cơ tăng 4.318 tỉ, đẩy tổng mức đầu tư mỗi nhà máy lên tới 15.000-16.000 tỉ đồng. Riêng dự án Nhà máy alumin Tân Rai, TKV phải đi vay 70% tổng vốn (trên 10.790 tỉ đồng). 

Chi phí vận chuyển nguyên liệu và tiêu thụ sản phẩm chiếm tỉ trọng lớn trong giá thành sản xuất alumin (10,8% giá thành tại Tân Rai và tại Nhân Cơ sẽ cao hơn do quãng đường từ nhà máy về cảng xa hơn).

Xét trong 7 yếu tố để đánh giá hiệu quả một dự án bô xít theo kinh nghiệm quốc tế, thì 2 dự án bô xít ở Việt Nam chỉ đạt được 1: nguồn dự trữ bô xít lớn. 

Giai đoạn 2013-2020, mức lỗ lũy kế của 2 nhà máy này có thể ảnh hưởng đến tình hình tài chính của TKV và tình hình kinh tế cả nước. Bộ Công thương từng đánh giá nhà máy alumin Tân Rai sẽ lỗ đến năm 2015, với mức lỗ từ 176-258 tỉ đồng/năm. Nhà máy alumin Nhân Cơ sẽ lỗ từ năm 2015 đến tận 2020. 

Còn xét trong 7 yếu tố để đánh giả hiệu quả một dự án bô xít theo kinh nghiệm quốc tế, thì 2 dự án bô xít ở Việt Nam chỉ đạt được 1: nguồn dự trữ bô xít lớn. 

Bên cạnh đó, Viện hàn lâm Khoa học và công nghệ Việt Nam chỉ “đang hoàn thiện đề tài ở quy mô thử nghiệm, để chuyển sang quy mô công nghiệp việc nghiên cứu xử lý bùn đỏ để thu hồi lại xút, sản xuất sắt xốp, xỉ”. Trên thế giới, những dự án/đề tài thí điểm kiểu như vậy đã “thành công” rất nhiều nhưng cũng chỉ trong quy mô thí nghiệm.

Phản biện lại, Phó thủ tướng Hoàng Trung Hải nói: Khẳng định của đoàn giám sát là hiệu quả không cao nhưng là có hiệu quả. Theo các số liệu mới nhất cho đến thời điểm này (tháng 8.2014), giá alumin trên thị trường thế giới cao hơn, cho nên hiệu quả các dự án tốt hơn. Khi mà kinh tế thế giới phục hồi, sẽ đỡ rủi ro hơn. 

Và "dự án nào cũng có thời gian lỗ kế hoạch, không thể có dự án vốn lớn như thế mà có lãi ngay từ năm đầu..." - ông nói.

Những đề xuất "hợp lý"

Nhớ lại báo cáo gửi đoàn giám sát Ủy ban Thường vụ Quốc hội hồi tháng 3.2013, Bộ Công thương cho rằng hồ bùn đỏ (chứa chất thải sau quá trình tuyển quặng) các nhà thầu “thiết kế với độ an toàn... quá cao, gây lãng phí không cần thiết”, làm tăng thêm chi phí xây dựng 238,5 tỉ đồng, nguyên nhân là do “chưa có kinh nghiệm và do áp lực của dư luận về việc an toàn”. 

Cụ thể sẽ bỏ bớt lớp gia cố ở đáy bể còn 2 lớp sau mới trải lớp vải PC để chống thấm; có thể đắp thêm phần đê bao hồ đỏ hoặc đào sâu hơn, tăng dung tích chứa để tăng dung lượng chứa bùn đỏ...

Ngoài đề nghị giảm đầu tư hồ chứa bùn đỏ, Bộ Công thương cũng đề nghị còn đề nghị hàng loạt ưu đãi khác như giảm thuế, giống như TKV từng đề nghị. 

Cụ thể, bộ này cho rằng bôxit “không phải là khoáng sản độc hại”, sau 3-4 năm khai thác có thể hoàn thổ, đất trồng thậm chí còn được cải thiện... tốt hơn, nên mức phí bảo vệ môi trường 30.000-50.000 đồng/m³ là không hợp lý. Đề xuất sửa quy định, giảm phí môi trường cho bôxit xuống chỉ còn 4.000-10.000 đồng/tấn, trước mắt chỉ áp dụng mức 4.000 đồng/tấn bôxit (7.000 đồng/m³).

Một điều bất hợp lý là dù sử dụng tài nguyên khoáng sản thuộc sở hữu toàn dân để xuất khẩu, nhưng TKV - một doanh nghiệp nhà nước - lại tính thuế xuất khẩu bằng 0% (Quốc hội quy định ít nhất là 15%). 

Về cơ chế đền bù, giải phóng mặt bằng, thay vì đền bù cho dân, Bộ cho rằng cần “chính sách đền bù hợp lý”, cho phép chủ đầu tư chỉ thuê đất có thời hạn của các hộ dân. Sau khi khai thác quặng sẽ trả lại cho... chính hộ dân đó. Nghĩa là sẽ không bồi thường đất, chỉ bồi thường những tài sản như cây trồng, nhà cửa trên đất, có hỗ trợ đời sống người dân trong thời gian đất của họ đang được khai thác quặng và sau khi khai thác xong...

Đặc biệt, dù alumin là sản phẩm nguyên liệu để sản xuất nhôm nhưng Bộ Công thương cho rằng nó được chế biến sâu từ quặng bôxit, nên cần được cho hưởng thuế giá trị gia tăng (VAT) bằng 0%. 

Ngoài ra, “do chúng ta có trữ lượng và tài nguyên dự báo quặng bôxit rất lớn”, Bộ Công thương đề nghị Ủy ban Thường vụ Quốc hội giảm thuế tài nguyên cho quặng bôxit...

Trong khi chưa thể thấy rõ hai dự án bô xít đình đám mang lại nguồn lợi gì cho kinh tế quốc gia thì Ban quản lý dự án Tổ hợp bôxit - nhôm Tân Rai và Công ty Nhôm Lâm Đồng đã nhiều lần bị nhắc nhở về việc chậm quyết toán các hạng mục công trình đã hoàn thành. 

Để đến ngày 11.2, Phó thủ tướng Hoàng Trung Hải buộc phải nhắc lại, yêu cầu phải quyết toán dự án chậm nhất vào cuối năm 2014.

Tổn thất 50% tài nguyên, "góp" 1,2 tỉ USD nợ công

Với rất nhiều nhận định trên Tuổi Trẻ, có thể nói, chuyên gia về bô xít - TS Nguyễn Thành Sơn, giám đốc quản lý dự án than đồng bằng sông Hồng là người nghiên cứu kỹ về vấn đề này nhất. Ông phân tích:

TKV công bố dự án Tân Rai có các loại thuế phải nộp bình quân 422 tỉ đồng/năm, tương đương với thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế VAT và phí môi trường. Giả sử dự án xuất khẩu alumin được ưu đãi áp dụng thuế xuất khẩu thấp nhất là 15% (mức quy định 15-40%), số tiền thuế phải nộp ít nhất đã là 752 tỉ đồng/năm. Trong vòng 30 năm, nếu theo tính toán của TKV, ngân sách sẽ thất thu ít nhất 22.560 tỉ đồng. 

Tính hết cả chi phí trên, dự án Tân Rai không thể có hiệu quả, lợi nhuận như TKV công bố.

Theo số liệu gần nhất (tháng 5.2014), tổng mức đầu tư của cả 2 dự án khoảng 30.000 tỉ đồng (khoảng 1,5 tỉ USD), nhưng chỉ tạo ra được 1.500 việc làm. Như vậy, để tạo ra một chỗ làm việc, các dự án bôxit cần đầu tư đến gần 1 triệu USD/người. Trong khi 1,5 tỉ USD nếu đầu tư cho cây công nghiệp sẽ tạo ra hàng triệu việc làm để góp phần ổn định đời sống của 6 triệu người dân Tây nguyên.

Một điều bất hợp lý nữa là dù sử dụng tài nguyên khoáng sản thuộc sở hữu toàn dân để xuất khẩu, nhưng TKV - một doanh nghiệp nhà nước - lại tính thuế xuất khẩu bằng 0% (Quốc hội quy định ít nhất là 15%). 

Theo TKV, tổng giá trị lỗ trong 5 năm của dự án Tân Rai là 1.019 tỉ đồng, trong khi tổng vốn phải thu hồi của Tân Rai là 15.172 tỉ đồng. Như vậy, nếu Tân Rai chỉ lỗ 5 năm thì trong 7 năm tiếp theo phải có lợi nhuận sau thuế bình quân 2.313 tỉ đồng/năm. Con số lợi nhuận sau thuế lớn như vậy, với một ngành công nghiệp như bô xit là rất hiếm thấy. TKV cũng chưa cho thấy cơ sở khoa học của cách tính này.

Việc cân đối cho dự án có hiệu quả là trách nhiệm của doanh nghiệp. Nếu đòi giảm hàng loạt sắc thuế, phí, không đền bù tiền cho dân... thì tự hỏi mục tiêu ban đầu của dự án như đóng góp phát triển kinh tế - xã hội có còn trọn vẹn?" 

TS Nguyễn Thành Sơn khẳng định trong một bài tham luận hội thảo rằng, công nghệ khí hóa than của dự án Tân Rai lạc hậu khoảng 1/2 thế kỷ với các số liệu cam kết của nhà thầu, khiến tổn thất tài nguyên lên tới hơn 50%.

Ngay cả khi giá alumin thế giới tăng thì các nhà máy bôxit Tây nguyên cũng khó lòng cạnh tranh được với các nhà máy alumin khác trên thế giới.

Một sự thật là dù thí điểm, nhưng với 2 nhà máy này, TKV đã “giúp” bổ sung vào nợ công Việt Nam hơn 1,2 tỉ USD. Nếu cứ quyết liệt làm nốt, tổng nợ công sẽ tăng thêm gần 2 tỉ USD. Để trả nợ, gần 140.000 lao động của TKV sẽ phải làm việc cật lực 20 năm may ra mới xong.

"Hiệu quả tổng thể của một dự án phải được tính cả rủi ro về môi trường nếu phát sinh sau này, cả sức khỏe người dân..."

"Hơn 3 năm qua, dự án hoàn thổ thí điểm ở Tân Rai cho thấy chẳng có loại cây nào (ngoài keo) có thể mọc được. Chưa có dự án nào chứng minh “chất lượng đất tốt hơn”, môi trường đất (tự nhiên) bị xâm hại như bị san, gạt, xúc lại có thể lấy lại cân bằng và tốt hơn trước nhanh. Muốn ổn định như trước, khôi phục thổ nhưỡng, không trôi lấp... sẽ phải sau vài chục năm".

"Việc cân đối cho dự án có hiệu quả là trách nhiệm của doanh nghiệp. Nếu đòi giảm hàng loạt sắc thuế, phí, không đền bù tiền cho dân... thì tự hỏi mục tiêu ban đầu của dự án như đóng góp phát triển kinh tế - xã hội có còn trọn vẹn?" 

Mà "nếu được giảm đền bù thật thì hậu quả là dự án của TKV sẽ khiến nhiều người dân không thể mua nổi mảnh đất như mảnh đất họ đã bị giải tỏa cho dự án bô xit".

"Người dân đã nhường đất cho dự án đã là một sự hy sinh. Họ đâu muốn thế và họ cũng mong dự án có hiệu quả để xứng đáng với sự hy sinh của họ"

TS Sơn nhận định. 

T. Anh tổng hợp từ Tuổi Trẻ